Dede Qurqud

Dede qurqud"دده‏قورقود كيتابي"واتيكان نوسخه سي"نه باشقا بير باخيش

نيگين نواده‏رضى
ايضاح:"بو مقاله 1378ايلين شهريور آييندا تبريزده قورولموش دده قورقود سمپوزيومونا حاضيرلانميشدير."
تورك ميفولوگيياسي اوزل دده قورقود ميفلري ايله چاليشانلارا سالام.
چاليشديغيملار:1-بو نسخه نين (واتيكان نوسخه سينين ) آرتيق تانيتماقي و بونو درسدن نوسخه سينه ياناشي اورژينال و قديم تقديم ائتمكده
2-بو ايكي نوسخه نين آرا اوزون مدت زامان فاصيله وار دئمك و بونا اثبات يولوندا اورنك لر وئرير مقايسه لر آپارماقدا.
3-واتيكان نوسخه سينده اولان سوز بيرلشمه لرينه ايشاره و بو كي بونلارين وجودو (بو نوسخه ده )شيكار دوورو و بو دوورون معيشت طرزينه سسلشمكده دير.
4-بو كي بو ميف توپلوسونون اولوشوم واختي اينسانين گليشمه سي تفككورونون ايلرله مه سي و اونلارين هله توتميستي باخيشلار صاحيبلري اولدوق لاري زامانا قدر ايزله نه سي دير دمكده .
اورنك لر موقايسه لر
1-بويلارين بير چئشيدينده كي باشلانيش لار (ايكي نوسخه نين آرادا) اوزل ديققته لاييق گورونور او جمله دن : ديرسه خان اوغلو بوغاج خان بويو درسدن نوسخه سينده :"بير گون قامغان اوغلو بايندر خان يئريندن دورموشدو."واتيكان نوسخه سينده :"بير گون" ايفاده سينين اولماماسي بايندر خانين آلتي كؤكدن بيري اولان گونشين اوغلو-ياوروسو اولدوغونا ائله جه ده تام موباريزة1 لرده جانلي و جيددي ايشتيراك ائتديينين ثبوتوندا گوجلو فاكت دير.
2-بوغاج خان بويونداكي سويله مه لرين(2) بيرينده ديرسه همان سالور(بايندر خانين كويكو(3)سو بيريندن يالنيز اولا بيلنمز)خاتونينه خطابن درسدن نوسخه سينده ائودن چیخوب یوروینده سلوی بویلوم "واتیکاندا :"قلقوبنی یوروینده توبا بویلوم".گوروندویو کیمی واتیکان دا یئر آدلاری و زامان حدودلاری (بیچیم لنمیش زامان )یوخدور.بویسا بیزی میرچا الیاده دئمیشكن بيزي بویلارینلا یاناشی زامانین(in illo tempora"(4) سینادوغرو آپاریر .دئمه لی:"قلقوبنی یوروینده "بیر نسنه یه نفوذ ائتمک نیت ایله قالخماق سوزو تامامیلا نوعلرین آرا گئدن بیر اوزل لیک دیر.
3- بوغاج خان بویوندا دیرسه خانی دوغورمازلیغینا( اهریمن دن اولدوغونا اساسن ) واتیکان نوسخه سینده "آلشوبنی"سوزو یوخدور. ایضاح: بایندر خان (گونشین اوغلو) و اونون امر بر لری دیرسه نی دوغور ماز -قیسیر اولدوغو نه دنه حیرزلا نوعلر آرا ایلغاییر اونو قارا اوتاغا قوندورورلار یا خود حیرزلا آلیشور اونو کوتو اولدوغونا نه دن یاندیرماق ایسته ییرلر.
4-بوغاج خان بویوندا درسدن نوسخه سینده مووجود اولورکن واتیکان دا اولمایان:" شامی گونلوگو یئر اوزونه آشانمیشدی " جومله سی بیزی بایندر خانین اصیل گونش یاوروسو الدوغونو دئمه یه دوغرو گوجلندیریر. دئمه لی گونشین یاوروسو اولان یئرده هورموزد اوردوسونون اولدوغو یئرده قارانلیق (شامی گونلوک)(5)اولا بیلمز.
5-سالور قازان بویوندا درسدن نوسخه سینده :"کافیرلر دون بورجوغوندان قازان به یین اوردوسونا گلدی".واتیکان دا:" گئجه ایچینده کافیرلر قازان اوردوسو اوستونه گلدي".ايضاح: کافیرلر (اهریمن چی لر)"قارانلیق"دان فایدالانارکن قازان اوردوسونا قارشی ایلغاییرلار.دئمه لی اونلار ایشیق اولان یئره وارامازدیرلار.
6-سالور قازان بويوندا درسدن ده :"قازانين دونلوغو آلتون بان ائولريني(6) ييخميشوز"واتيكان دا:"قازانين...ييقميشوز" ايضاح :"ييقميشوز"سوزو بيزي مكان "ائو"محدوده سيندن قورتارير و تاماميلا ميفه اوغرادير. ايضاح :"...بيزقازانين ايشيق سوفراسيني ييقميشوز" قارانليقي اورايا يونه لتميشوز.
7-سالور قازان بويوندا درسدن ده :"قونور آتلي قازانا كشيش (7)دئيه ن بگ يگنك(8) دوري آيغرينا ميندي." بو جومله نين واتيكان دا اولماماسي ديققته لاييق دير. ايضاح :قازان هورموزد اوردوسوندان اولدوقويلا ياناشي بگ يگنك ده (اووروزدا) هورموزد اوردوسوندان دير بئله ليكله ايكي هورموزد نماينده سي نين آرا موناسيبت "شر" اولا بيلمز اونلارين آرا تاماميلا اوپوزيت (متضاد)بير دوروم اولا بيلمز (خئيردن خئير دوغار شردن شر)
8-بام بورا اوغلو بامسي به يه رك بويوندا درسدن ده:" ايچ اغوز ديش اوغوز(9) بگلري بايندرخان صحبتينه ديريلميشدي"(10) واتيكان دا:"ايچ اوغوز...درلمشدي. ايضاح : واتيكان نوسخه سينين حركه لي صورتينه مطلق محدودلاشمامالي اولساق دا هر ايكي صورتدن فايدالانمالي گره ك .دئمه لي (e)(,)حركه سي (y)(ي)حرفيندن بدل اولاراق اوندا راحاتجا "ديريلميشدي" سوزونه وارماق ممكن اولور ايضاح:"ايچ اوغوز ديش اوغوز گونشين ياوروسو صحبتينه (اونون حوضورونا) چاتديقدا يئني حايات بولموشلار.
9-بامسي به يه رك بويوندان عالي بير تابلو. درسدن ده دده قورقود ائلچي ليك دن قاييداركن باي بورا (سالور) آيدر:"-دده اوغلانميسان قيزميسان. دده آيدر-اوغلانام"! واتيكان دا:"-دده قوردموسان قيونميسان؟ آيدر- البته قوردام!(11) ايضاح : بورادا چوخ آچيق- آيدين دده نين نوعي اثبات اولونور عين حالدا معنادا مكمل حالدا ايفا اولونور. بويسا واتيكان نوسخه سي نين درسدنه ياناشي چوخ ايلكين چاغلارا آييد اولدوغونو آيدينا چيخارير.
10-بوغاج خان بويوندا درسدن ده :" اوغلان آتا مينير قيلينج قوشانير آو آولر قوش قوش لار اولدو." واتيكان دا:" آولره قوشولار اولدو." ايضاح: 1- بوغاج بير داها كندي نوع داش لاري سيرالارينا قوشولدو.2- بوغاج ساغاليركن اولار بير داها اونون آردي جا قوشولار اولدولار.
11-سالور قازان بويوندا درسدن ده:" يورويه ليم آ بگلر آو آولياليم قوش قوشلياليم" واتيكان دا:"يورويه ليم بگلر آولياليم قوشلياليم."سالور قازان آت رب النوعو اولدوغوندا كندي هم نوعلرينه خطابن "دورا-دورا بئليميز قورودو" وارين يئنه ده شيكاريميزا داوام ائده ك دئيير ايضاح:"قوشلياليم" سوز بيرليگي قوش كيمي هر اوون باشينا ائنمك دئمكدير. هر دورلواوون باشينا نفوذ ائدير اونو دارما-داغين ائتمك دئمكدير. دئمه لي بو اورنك لر واتيكان نوسخه سينين درسدنه ياناشي چوخ ايلكين چاغدان اولدوغونو اثبات ائتمه يه داير وئريلميشدير.سوزلريمين بوراسيندا"دده قورقود"لا چاليشان بو كونونون اوزره آرتيق تخصص صاحيبي اولان اوزمان لارين ديققتيني بو نوسخه نين چوخ قديم اولدوغوندان ساري بونون "حركه سيز" اوخونوشونا جلب ائديرم. بئله اولورسا ميف گنجينه ميز-وارليغيميز-من ليگيميز اوزره بام باشكا گليشمه لره واراجاغيميز ممكنه دولور.
.12- بوغاج خان بويوندا، درسدن نوسخه‏سينده: "اوغلان بوقاتلا بوغانين آلنينا يومروغو تايه‏دى" واتيكان‏دا: "اوغلان بوقاتلا بوغانين آلنينا آلين دايه‏دى. "ملاحظه: بو فاكت‏دا بوغاج )اينه‏ك( رب‏النوعو تقديم اولونور. بونا آييد ايضاح‏لار، أورنكلر:
- "بوغا" سؤزو توركجه‏ده "اينه‏ك" آنلامينى داشيما قدادير.
- بو ميف توپلوسونون "بقا"ياساسينا اساسن، بو توپلودا هر دورلو نؤع أوز "كفو"ينه )ضدّينه( غلبه تاپير، اونو اورتادان قالديراندان سونرا )توپلوجا بو ميف توپلوسوجا( "باش كسيب، قان دؤكندن سونرا، آد آلير، حايات حاققى تاپير. ايشته، آلديغى آد بوغانين نؤعونون ثبوت ائتدير مه‏يينه دايير مؤحكم فاكت‏دير.
- "ج" سس‏ليينين آرتيريلماسى‏دا بوغانين جؤوهر اولدوغونو ايفاده ائدير. بئله‏ليكده بوغانين رب‏النوع اولدوغونادا ايشارت ائتمه‏يه كيفايت ائده‏ر.
- اوغلانين اينه‏ك له آپارديغى مبارزة(12)يا خود مبارزه‏نين طرزى حاتتا اوغلانين نؤعونو ثبوت ائتمكده جانلى فاكت‏دير: ايكى اينه‏ك بوينوز - بوينوزا موباريزه‏يه گيريب‏لر، سونرا بيرى )بو اينه‏ك آغ اينه‏ك دير، آپيس( باشقاسينى ]بو اينه‏ك قارادير )اهريمن نماينده‏سى‏دير( [دؤيوش آلانى‏نين سونونا قدر تعقيب ائدير، سونرا قارا اينه‏گين اؤنونده ايلديك وئرمك‏ايله اونون يئره يئخيلماسينا نَدَن اولور. )قارا اينه‏ك گوجلو دور ائله‏كى بير تخته سنگه بوينوز وورسا ايه‏ر اونو اون‏كيمى دارتار( )آتا اوغول دؤيوش‏لرى‏نين ميفيك مبنالارى بوراداددير، اؤرنه‏يين: رستم‏ايله سؤهراب.(
- خانيم دوكتور ژاله آموزگار جنابلارى يازديغلارى "ايرانين ميفولوژيك تاريخى" آدلى كيتابيندا بئله يازيرلار: "امشا سپندان با سر ديوان همآورد خود ستيز مى‏كنند و دروغ در برابر راستى قرار گرفته‏است." ص 44.
توركجه قايناقلاردا بو نؤعه آييد دئيه‏رلى خبرلر وئريلمكده‏دير. او جومله‏دن:1آزاد نبى‏يئو. دده‏قورقود. ص 85:
"دئمه‏لى اُپ: باى سلبيه‏ايله )پ( اَرغو لوغتى‏جه بوينوز و وران باشى‏ايله يوگورن اينه‏ك دئمك‏دير.
.2 پرفسور خليل پناه‏اوف. دده‏قورقود انتباه آبيده‏سى. ص 74:
گؤزه‏ل‏ليينه گؤره اوزونه نقاب تاخان اوچ اوغوز گنجيندن بيرى اولان قانتورالى، گله‏جك قايين آتاسى قارشى‏سيندا، نقابى گؤتوروب، آغ آلنينى قصدا گوسته‏رير. دده‏قورقود ميف توپلوسونا اويغون، هابئله داشيديغى فونكسيونا اساسن اووروز )آپيس( همن آغ آلينلى اينه‏ك، همن باسسى به‏يه‏رك، همن قانتو رالى‏دير.
ايضاح: اووروزون آغ اينه‏ك اولدوغونو ثبوت ائتديرمكده كؤك‏لرايله رب‏النوعلرين آرا اولان و قالان ايلگى‏لردن فايدالانماق نه ديه‏رلى، نه ضرورى، باخين: ميرچا الياده )دين‏لرين تاريخينده او زامان‏دير( "اَن اوزاق چاغ‏لاردا اينه‏يين بوينوزلارى "آيا" و اونون هلالينا اوخشاديلير."
دائما مهين مادر )ان بؤيوك آنا( نى ستايش ائتمك له، اونونلا ايلگى‏ده اولان اينه‏يه اوخشار بت‏لر )صنم‏هاى گاوسان( يئنى داش دؤورونده داها آرتيق اولوب‏لار. قمرى آللاه‏لار )دوغودا. مديترانه‏ده( اينه‏ك گؤرونوشونده، هابئله اونون اؤزه‏ل‏ليك‏لريندن، متعلقاتيندان فايدالانان گؤسته‏ريليرديرلر. او جومله‏دن: سين (sin)بابل‏لى‏لرين قمرى آللاهى "قدرتلى‏دانا" «enlil» آدلانميشدير، Annarين وصفى URآدلى قمرى آللاهى‏نين نئجه‏لييى بئله ايضاح‏لانميشدير: "سمانين ورزه گنج و قدرتلى اينه‏ك، enlilين اَن سئچگين اوغلو(13)بوكوْنودا دا بو گؤزه‏ل بير تابلودور. سيمبل يارادان اينسان، اهريمنه قارشى مبارزه‏نين اجرايى حالقاسينى، بير كؤك - بير رب‏النوع آراسينداكى ايلگى‏نى، - كؤك‏لر حمايه‏سينى قازاناركن. سئچمه‏گى ايله مكمل‏لشديرير هابئله بو ميف‏لرين "يئنى داش دؤورونده" باش وئرديگينى گؤسته‏رير.
بو گؤسته‏ريش بابل ميف‏لرى‏نين دده‏قورقود ميف‏لرى‏ايله اولان ايلگى‏لرى‏نى خصوصن و عموميتله دده‏قورقود يوردونون ميف توپلوسوايله اولدوغو ايلگى‏لرى مكمل شكيلده گؤسته‏رمكده‏دير. ائله‏كى، قدرتلى دانا enlilدئديكده "قازان خانين ايناغى(14)جومله‏سى‏نين دوز اؤزونو ذهنده يادا سالير."ميرعلى سيداوف" يازير: پاراسارين بايبورد حاساريندان پيرلاييب اوچان، آپ - آلچاق گرده‏يينه قارشى گلن، يئدى قيزين اومودو، قالين اوغوزون ايمره پخى‏سى، قازان به‏يين ايناغى، بوْز آيغرلى به‏يه‏رك يئتدى.(15)
دئييلير: "يعنى گونش آتين، اونون وجودو، جؤهرى و صفت‏لرى‏نين گؤسته‏ريجى‏سى اولدوغو اؤلچوايله، يئر آلتى دونيانين و اؤلولرين ماراق‏لارى‏نين دا گؤسته‏ريجى‏سى اولموش.(16)
اتك يازي لاري:
1-آهوراايله اهريمن اوردولاري آرادير.
2-نظم شكلينده و هاوالي قطعه لر (متنين ايچره)
3-داماد.ميف توپلوسو منطقينه اساسن بو موناسبت لر"وضعي"ديرلر ها بئله بو گونكو آنلامدا معنا اولونمورلار.
4-زامان اولمايان زامان او زامان كي اوندازامان (بيچيملنميش زامان) يوخودو.
5-گونشين اهريمن نماينده سي توسطوايله اسارته دوشمه سينه ايشاره دير.0بو اولاي ميف جه اوچونجو گاهين بيرينجي مين ايلليگينده باش وئرميشدير).
6-چادر قبه زرين:همان گونش
7-ميف جه بيرينجي ايكينجي و اوچونجو گاهلارين اولاي لارينيني اوزونده قورويوب ساخلاميش (اصلي كرم) روايتينده كي قارا كشيش (اهريمن اوردوسوندان دير) منظوردادير.اووروز و سالور قازانين هر ايكي سي آهورا اوردوسوندان اولدوغلاريندان ساري بو سوز "سويوش" حئسابلانير هم ده چون ميف توپلوسو منطقينه اساسن "خئيردن خئير دوغار شردن شر" بئله ليك ده ايكي خيرين آرا شر موناسيبت اولاسي دئييل. اونلارين آرا آنتاقونيك (متضاد) موناسيبت اولا بيلمز.
8-اينه ك نوعونون جووهري.
9-بو بولوم لر استعاري ديرلر.
10-دوقتور "محمد علي فرزانه " جناب لاري نين تصحيح ائله ديگي نوسخه ده (بو نوسخه درسدن نوسخه سي ايله برابردير)
ديريلمك:ييغيشماق: بير كسين يا بيرنه يين دوره سينه ييغيشماق قيد اولونموشدور.
11-دده قورقود:قوردلار رب النوعو-فونكسيونو(ايشله م ):ان مدرك و ان مقدس-عنوان لار:توپلونون آغ ساققالي توپلوم بيلگيني (ائلجه بيلن) دورد گاه قدر عمري وار گئجه ده گونش صاحيبي دير. دده قورقود موباريزه ني تانري لار مجمعينه (توپلوسونا) رئپرت ائدن دير.احتمالي ده ييشيك ليك لري يااونم لي اولاي لار:بو رب النوع گون خانين لا ايلگي ده ديرو
اهريمن له موباريزه ني تانري لار توپلوسونا گزارش ائدن دير.
.12- بو مبارزه گونشين قورتولوشو )اهريمن اسارتينده: گونش ايشيق‏سيزدير( پروسه‏سى‏ديركى ميترائيسمين اساس كونوسودوردا.
.13 ميرچا الياده: دين‏لرين تاريخى. ص 151
.14 ميرعلى سيداوف. آذربايجان ميفيك تفكورونون قايناقلارى، ص 174
.15 ميرعلى سيداوف. دئييلن منبع
16- ميرچا الياده. دين‏لرين تاريخى. ص 431
دده‏قورقود كيتابي "واتيكان نوسخه سي"
نيگين نواده‏رضى
دئمه‏لى ميف توپلوسونا هابئله آتين آهورايى اولدوغونا اساسن گونش يالنيز آتين صفت‏لرى‏نين گؤسته‏رى‏جى‏سى اولا بيله‏ر، يئر آلتى دونياسى‏نين، اونون وجودو، صفت‏لرى‏نين يوخ. همين بو ايلگى خود ميرچا الياده وه‏ريندن، گئنيش سويه‏ده طرح اولونماقدادير: )خاطيرلاتمالى‏كى، دوغوجو، آراشديريجى و قوْروجو آللاهلار رب‏النوعلارين سيراسى‏نين ايله‏رى سيراسيندا يئر توتورلار."(1
گؤروندوگو كيمى بو أورنك‏لرده آللاهلارلا، رب‏النوعلر، ايلگى‏لريندن چوخ صراحتله سؤز دانيشيلميشسادا بو ايلگى‏لرين سايى‏جا آز مقدارى قالميشدير: )"اينه‏ك أوزو آى‏دان كنايه‏دير يا خود آيلا بيرگه‏دير.(2 يا خود بو أورنه‏ك: (isis... گئجه‏لى اوز يريس‏ى گزيردى... io و اونون رسمينين داستانى )او آى علامتلى بير اينه‏ك كيمى رسمه آلينيرميش(.3
دئمك لازم‏ديركى، كؤك‏لرايله رب‏النوعلر ايلگى‏لى‏ديرلر. رب‏النوعلر كؤك‏لرين ممّثلى يئرينه، مبارزه پروسه‏سينى كؤك‏لره رئپرت )گزارش( وئريرلر، يا خود كؤك‏لر اهريمنه قارشى ياخيندان مبارزه‏ده‏ديرلر.
گونش‏له ايلگى اولان آهورا، اينسانى گؤتورور )خئيرلى دوشونجه( ائله‏جه آى‏لا ايلگى‏لى اولان هومن، اينه‏گى(4)هر آلتى كؤكون يا مبارزه‏ده اشتراك‏لارى وار يادا اونلارين وه‏رينده بير رب‏النوع مبارزه‏ده‏دير. توپلو گؤسته‏ريركى، گونش اينسانى گؤتورورسه، آى اينه‏ك رب‏النوعونو، ائله‏جه‏ده گؤى قوردلار رب‏النوعونو گؤتورور. قورد نؤعو هم‏ده مبارزه‏نى آللاهلار مجمعينه )توپلانتى( گزارش ائده‏ن نؤع‏دير. بونونلا ياناشى باشقا كؤك‏لرينده رب‏النوعلارلا ايلگى‏ده اولدوقلارى و مبارزه‏ده اشتراك‏لارى‏نين ايزلرى گؤزه چارپماقدادير.
آغ أوكوز )آپيس(له قارا اينه‏يين مبارزه‏سى، ميترائيسم و اوندا گونشين )اهريمن نماينده‏سى اسارتيندن( اسارتدن قورتاماسى ايله تام عينى‏له‏شير. - اووروز ميترائيسم‏ده گونشى اسارتدن قورتاران و اونو بوينوزوندا حمل ائده‏ن اينه‏ك‏دير.
- اووروز )سونراكى ميترا( قارا اينه‏ك‏له آپ‏ارديقى مبارزه‏ده )بوينوز - بوينوزا( قارا اينه‏يه غلبه چالير و كندى‏نى ابقاء ائدير. گونشين اهريمن قواسى اسارتيندن قورتارماسى حادثه‏سى، ميترائيسمين اساسينى تشكيل ائدير.
اتك‏يازى:
1) ميرچا الياده. دين‏لر تاريخى. ص 431.
2) هاشم رضى. آئين مهر و زروانيسم. ص 6.
3) پير گريمال فرهنگ اساطير يونان و رم. ص 474.
4) گيرشمن. دين ايران باستان. ص 80
سؤزلوك
.1 اوريژينال: اصيل
.2 ميفولوگيا: اسطوره شوناسليق
.3 تقديم ائتمك: معرفى ائتمك
.4اؤرنك: نمونه
.5 سس‏لشمك: سس بيرليك ائتمك، مطابقت
.6 كسيليش: مقطع
.7 چئشيد: نوع
.8 فاكت: مثال، نمونه
.9 بيچيم‏لنميش: تقسيم‏شده )تقسيم شدنى(
.10 قلقوبنى: قالخان زامان
.11 دوغورماز: اوشاغى اولمايان، قيسير
.12 ايضاح: توضيح
.13 حيرزلا: )آجيق‏لانماقلا(
.14 آليشور: حرص‏لنير، آلوولانير
.15 ياورو: أوولاد، اوشاق
.16 دون بورجوغو: آلا قارانليق )بورادا!(
.17 اوردو: قوا، گوج )ارتش(
.18 ايلغايير: حمله ائدير، يورويور
.19 وارماق: گئتمك
.20 اوغراتماق: يؤنه‏لتمك
.21 قونور: اوچان، قانادلى
.22 دورى: دورار ايكن
.23 يئنى: تزه
.24 قوشانماق: تاخماق، باغلاماق )سيلاح(
.25 نؤع داشلارى: هم نوع، عين نؤعدن اولان‏لار
.26 اوزمان: تخصص صاحيبى اولان، اوستاد
.27 گليشمه: گئنيش‏لنمك، ايلرله‏مك - وقاتلا: بو دفعه، بوكز
.28 بقايا ساسى: قانون بقا
.29 ايشته: گؤروندويو كيمى
.30 آلان: حوزه - ميدان
.31 ندن اولماق: سبب اولماق
.32 فونكسيون: فارسجا: خويشكارى: ايشله‏م
.33 پاراسار - بايبورد حاسارى: بونلار مشخص مكان آدلارى‏ديرلار، بونلار متنه گؤره اصيل دئييل ديلر، دئييلدى مشخص، زامان و مكان آدلارى سونراكى حئساب اولونورلار - )منظوره كيتابت تاپان زامان‏دير.(
.34 ايمرنچى: غبطه ائديلن
.35 رسمه آلينماق: رسم ائديلمك. تصوير ائديلمك