EDEBİ TENQİD(STRUCTURALISM )"DÜZEMÇİLİK" * (1)

Nadir Ezheri,Nigin Nevaderezi

Birinci bölüm

(Bu sira meqaleler ardicil olaraq her birisi özgürdüde)

Burada oxuduğlariniz,doğru vurnuxmaq anlansa,biz üçün kifayetdir.sizile metnin içre gezintimiz olacaq.
Deyirler bizim türk edebiyyat haqqinda ne yazilsa tapilmişdir(özellikle güney Azerbaycanda)amma biz deyirik bu eski qenaeti çoxdan başimizdan etmeli idik,qisiq edebiyyati neyneyirik؟ ve tenqid sahesinde bezen dünyanin bu bucağinda erinmeklerimizi yorum(1)adlandiririq.
İndi danlaqlara baxmayaraq,burada düzemçilik yönünde çağdaş neçesinin şiirlerini elimizden gelen qeder et-daş edeceyik,bunuda qeyd etmek gereklidir:biz,birisini dikeltmek ya yendirmek üçün yazmayiriq ve böyle bir nezerimiz yoxdur.Azerbaycan (quzey ve güney)edebiyatinda bilgisel ve meslek ile ilgili(profetional) tenqidin olmadiği,bizi ve çoxlarini dile getiribdir ve bizim bu yazilarimizi meslek ile ilgili tenqidin heç olmasa arzisi sana bilersiniz!
Biz,tam bir ,düzemçi,deyilik,günümüzde,,düzemçilik,çoxlu ittihamlarla tutuşur,ancaq şiir ve edebiyyat çevresinde yeni imkanlar yaradirş
Biz,,düzemçilik,ve ,düzem pozmaq(post sturacturalism)tenqidini seçdik,çünkü bilgisel tenqide,Azerbaycan şiir ve edebiyatinda,ayaq açdi,veren yoxudu,hemde get-gede anlayacaqiq ki ,düzemçilik, ve ,düzem pozmaq,anlami Poletikal ve toplumsal klasik baxişlari çal-çevir ede biler.,düzemçilik,ve düzem pozmaq,boş sözleri tenqid sayan kimseleri darixdiracaq,unutmayin,düzemçilik,metni biz üçün oxumur,belke metnin dil quruluşunu ve onun bu yönden ilgilerini aydinladir.
Her halda seçdigimiz şaiirlere elifba sirasila bir-bir yeteceyik ve demeliyik bu şaiire ve şaiirlerden,şiir seçmek ölçülerimiz,şiirin bizim ya kimselerin nezerine göre güclü olub,olmamagi deyil,biz istemişik o şiirleri seçek ki düzemçilik qaydalari onlarda qabariq halda göze gelsin.
*******************
Çagdaş şaiirimiz ,DAVUD EHERİ,nin 1376 ci yilda çap olunmuş ,Bir gün payizda,adli kitabindan ,ATEŞ,şiirini oxuyuruq:

sol
sol imiş,
saq,saq,
bir
birimiş,
iki,iki,
ondaki
biri varimiş
biri yoximiş!
ulduzlari
göylerden
yere çekdiler
ve omuzlarina taxdilar,
o çağdan başlandi
qorxulu qaranliq geceler,
o çağdan beri başlandi
sol
sağ,
sol
sağ,
bir
iki,
bir
iki
ve göyerçinlerin gözlerin
güneş doğulmamiş
seher tezden
bağladilar,
ve beli bükülmüş
ağ birçekli analarin,
üreklerini
dağladilar...(3)

Bu şiiri anlam yönünden on bölüme bölüruq ve her bölümü öz kelmeri ile yazib latin herflerile adlandiririq:
1-YÖNLER A:sol-solimiş-sağ,sağ-sol-sağ-sol-sağ(8kelme)
2-EDEDLER B:bir-birimiş-iki,iki-biri-biri-bir-iki-bir-iki(10kelme
3-zaman anlamli kelmeler c:ondaki-o çağdan-geceler-o çağdan beri-güneş doğulmamiş-seher tezden(6kelme)
4-VARLİQ VE ONA QARŞİ ANLAM D:var-yox(2kelme)
5-ELAMET(NUMAD)VE ELAMETE BENZERLER X:ulduzlari-göyerçin-analarin(3kelme)
6-MEKANLAR E:göylerden-yere(2kelme)
7-FE,LER MESDERLER F:çekdiler-taxdilar-başlandi-bağladilar-bükülmüş-dağladilar-qarqnliq(7kelme)
8-BAĞLİLİQ HERFLER G:ve-ve-ve(3herf)
9-ANATOMİYA H:omuzlarina-gözlerin-beli-üreklerini(4kelme)
10-SİFETLER İ:qorxulu-ağ(2kelme)
Elbet ola biler bu kelmelerin be,zisi iki bölümde yerleşe(şiirde ki duruşuğuna dolayi).Dedigimiz kimi,çalişacaqiq metn içre gezişek,burada ilk addim üçün metnimizin az-çox,köklerini tapmaliyiq,görürük bu şiirde ededler ve yönleri ifade eden kelmeleri ne dil,nede anlam yönünden qisaldanmiriq,birde ki bu şiirde yönler ve ededler özel yer ve çixişlari vardir,yoxsa bu fikir tekce yönler ve ededlerin sayisina artiq olmağina bağli deyil,ededler ve yönler bu şiirde kök sanilir:
Sol
solimiş
sağ,sağ
bir
birimiş
iki,iki
ondaki
biri varimiş
biri yoximiş...
Burada geçmiş sade,sağ,sol,bir,iki,kelmeler ki önce öz sade me,nalarina(şiirin öz dedigi kimi)kifayetlenirdiler,eski nağillarimizin başlanişina(suri benzerden dolayi)bağlanirlar ve birden-bire,şiirin durumuna revayet sahesine yaxinladirlar,burada zaman mefhumunu ifade eden,ondaki, işare etmegi gerekir,bu kelmenin anlami sonraki setirlerde revayet lehninde ve şiir içre geçmiş ve hal maciralarinda az-çox gizlenir
...Ulduzlari
göylerden
yere çekdiler
ve omuzlarina txdilar
O çağdan başlandi
qorxulu qaranliq geceler...
Bu yazinin son setirlerinde bu şiirin,revayetine,diqqet edeceyik,helelik şiirin oxumağina devam edirik:
...O çağdan beri başlandi
sol
sağ
sol
sağ
bir
iki
bir
iki...Amma bu setirlerde şiir,revayi lehnini azaraq gösterir,şiir nefes alir,buna sebeb ki şiirin kök kelmeleri (bir,iki,sağ,sol)şiire qayidiblar,ancaq bu qayitmağda başqa bir durum,başqa bir me,na ve uyumluluq görünür.burada,sol,sağ,bir,iki,yeni me,nalari ve musiqileri ile tam marş sedasini xatirladir ve önceki setirlerde göydeki ülduzlarin yere çekilmesi, xirdalib omuzlara taxilmaği biz üçün ,Totaliterler,marşini eşitdirir.Şiirin bu bölümü güclüdür çünkü bu bölümde olan,sağ,sol,A ve ,bir,iki,Bbaşqa me,nalara göre şiirin ilk ,sağ,sol,ve ,bir,iki,sile ince ,birgelmek,(4)haletini ifade edir ve burada şiirin musiqisi,şiirin anlami ila tam uyumludur.
,Sosor,demişken,bir gelmek,bir elamet ya kelmeni cümlede olan başqa kelmelerle ilişgisidir,bu ilişgi tekliginde göstergede yatay(5)gösterilir,yerine gelmek,(6)metnde olan kelmenin ilişgisidir metnde olmayan kelmelerle,bir halda ki metnde olan kelme onlari,xatirladir,bu ilişgi tekliginde göstergede dikey (7)gösterilir.
,Bir gelmek,(bir gelme)ilişgisinde kelmelerin cümlede ,çağ içrelik,(8)ilişgisi olur,yerine gelmek,(yerne gelme)ilişgisinde cümlede olan kelme özü xatirladan,amma cümlede olmayan kelmelerle,çağ birlik,(9)ilişgisi var.
...Ve göyerçinlerin gözlerin
güneş doğulmamiş
seher tezden
bağladilar
ve beli bükülmüş
ağ birçekli analarin
üreklerini
dağladilar...!
İndi vaxtdir bu şiirde qarşi duran kelmeler(teqabüllara)diqqet edek:sol-sağ(A-A)bir-iki(B-B)varimiş-yoximiş(D-D)geceler-seher tezden(C-C)göylerden-yere(E-E)qaranliq-ağ(H-H)
Şiirin 10 bölümünden 6 bölümünde kelmelerin qarşilaşmaq durumunu görürük,bu teqabüllar A ve Bböeümlerinde ince halda görünür,amma C-D-E-H bölümlerde tam klasik teqabüllara şahidik,birde elametler(numadlar)ve elamete benzerlerin(X)şiirde sepildikleri diqqete layiqdir:ulduzlar-göyerçin qaranliq-geceler.güneş(güneş doğulmamiş),ancaq bu elametlerin(numadlarin)cümledeki duruşuğlarinda ve dil baximindan yeniligi yoxdur.
Revayet baximindan, bu şiir,yeqin revayi bi şiirdir(,söyleme,(10)bir şiirdir)her ,söyleme,nin üregi tövsifden ibaretdir ve bu şiirde çoxlu tövsifler vardir.Burada iki çeşid ,söyleme,miz vardir:birisinde,söyleme,oxucuda bir çeşid duyğu ya çabalama yaradir,diger,söyleme,de gözel bir durumdan oxucu üçün tesvir ya tesvirler gösterilir.
,DAVUD EHERİ,nin,ATEŞ,şiirinde,sağ,sol,ve,bir,iki,bölümlerinde dadigimiz illetlere göre, söyleme,lehni açiq görünür bu bölümde,şiir isteyir,söyleme,elile bir durumu bir tesvirle (marş ve müharibeni xatirladan bir tesvirle)bize göstere,ancaq şiirin başqa bölümlerinde,söyleme,çalişir oxucuda duyğu ve çaba yaratsin:
...Ve beli bükülmüş
ağ birçekli analarin
üreklerini
dağladilar...
(Ve neçe başqa setirler),ATEŞ,şiirinde,DAVUD EHERİ,nin imajli,söyleme,si duyğulu,söyleme,sinden güclüdür,bu söz bir yorum deyil,çünkü biz,sağ,sol, ve ,bir,iki,kelmelerin neçe yönlü ilişgilerini bu şiirde gösterdik,hal bu ki,DAVUD EHERİ,nin duyğulu,söyleme,sini ifade eden kelmeler tekce klasik teqabüllara malikdirler.
Bağliliq herfine (G)diqqet edersek,görürük bu 3 bağliliq herfin ikisi tam güclü,söyleme,bölümlerde işlenibdir,ye,ni bağliliq herfleri,söyleme,ni güclendirib.
İndi bu şiirde,eyer yan-yana tikrar olunmuş kelmeleri silsek ve şiiri adlandirdiğimiz,Latin herflerle yazsaq böyle bir gösterge elde ediler:
A
B }kök


C} zaman anlami,şiirin lehnini revayete köçürür,söyleme,(revayet)başlanir


B-D
X-E-F
G-H-F
C-F }revayetin imaj ve çabasi görünür
İ-F-C
C-F


A
}imaj güclenir,revayet gücsüzleyir(Şiirin zirvesi)
B


G-H-F
C }bağliliq herfleri,söylemeni,(revayeti) yeniden güclendirir
F


G-H-F
İ-H-X },söyleme,(revayet)tütleşir ve isteyir duyğu ve çaba yaratsin.
H
F


Sonunda demeliyik,klasik teqabüllar kök bölümlerinden başqa,şiirin diger bölümlerinde sepelenibler.A ve B bölümlerde ince teqabül,kök kelmelerin iki duruşuğlu ve iki me,nada olduğlarina bağlidir ve burada teqabül ve ,bir gelmek,(,bir gelme,)ekizdir!
Me,na yönünden,şiirin başlaniş ve zirvesinde,sol,ve ,sağ,kelmeleri teqabüldedirler,amma suri yönden,birgelmek,dedirler ve bu,davud eheri,nin,ateş,şiirindeki hüneridir.

Etek yazilari:

*farsca,saxtargerayi.,Düzemçilik, terimi ,Bayquş dergisinin birinci yil birinci sayisinda semed purmusavi ve teqi qeyseri cenablari tevessüti ile bile- bile qelb haletde işledilmişdir,ye,ni böylelikle bu terimin düzenini(düzemini)pozmuşlar,,bir gelme, ve ,yerine gelme,terimleride hemin qaynaqdandir,qalan türkceleşmiş terimler bizim önerilerimizdir.
1-farsca,te,vil
2-,bir gün payizda,davud eheri sehife 80
3-syntagmatic, farsca,hemneşini
4-farsca,ofoqi
5-paradigmatic, farsca,caneşini
6-farsca,emudi
7-diachronic, farsca,der zemani
8-synchronism, farsca,hemzemani.