Üstureler araşdirmasiMİR ELİ SEYİD SELAMET İN SORĞULARİMİZA YAZDİĞİ YANİT...Deve sözü sonralar ,,dava,,dev sözüne çevrilir.KitabiDede qurqudda olan çox rengden biri,ye,ni qizil rengi,yaraniş rengi sayilir.Qizil deve yaraniş sembolu hesab olunur ve ele heman şekilde Maneviyyetde dev şekilinde yaranişin esasi olur.Belelikle 4 esir düşmüş karakterden,ikisi(Ovruz ve Güneş)ehrimen serkerdesi,Qara tökür elinde baqi qalir,16 yil isaretden sonra Ovruz eşidir ki öz nişanlisini bir ayri kese ere vermek isteyirler.İşiqsiz güneş (Salur mubarize çağinda tapşiriq verir güneşe ki ehrimene kölge ol)yalniz bir kere işiqlanir ve Ovruzun hasarda yolun gösterir.Ovruz ya Qazan begin inaği pirlayib hasardan uçur.Mir Eli Seyyidof,Azerbaycan Mifik Tefekkürünün qaynaqlarinda sehife 174 yazir{parasarin bayburd hasarindan pirlayib uçan...oğuzun imrançisi,Qazan begin inaği,boz ayğirli Beyerek yetdi.}Sonra Ovruz qayidir bir qara vehşi inekle mubarize edir qelebe çalir,güneş ki Qara Tökürün qizi adlanir isaretden qurtarir ve özü ile heml edib mehellinde nesb edir.Bu episod ,,güneşin esareti ve sonra esaretden qurtarmaği,,Mitraismin mezmunu sayilir.Eski dövrlerde ilk insanlar bele düşünürdüler ki her gün günün doğmasi bu ağir mubarizeden sonra baş verir.Onlarin müqeddes Tötemleri"Boğa"dan qizarmadan önce qaranliqde mübarizeye daxil olub güneşi esaretden qurtarir ve "Sari Gelin"reqsi bu merasimin mübarizeye daxil olmadan önce ayin merasimini geçirmek vesilesi sayilir.Bumerasimde merasim keçiren reqs Apil-apil yürümek,bir qol bağli ve bir qol kamil açiq göz güneşde fiqur çarçuvasinda bu hadisenin bütün özelliklerini özü ile daşiyir.bu vaqe,eden müxtelif sembollar,efsaneler mevcud olmuş.
A-Siniq xac:Bu sembolu muxtelif yozmanlarla"gerduneye xorşid" "sembole xorşid" behs edibler lakin güneş şüalarile müxtelif rsmlerde görünür.siniq xac işiqsiz güneş sembolu ve esir düşmüş güneşin nişanesi sayilir ve bele bir mezmun bizim qara dağ daş qazintilarinda hörmetli Siyami cenablarinin eks sergisinde verilmişdir.
B-Xod xac ,,selib,,esir düşmüş güneşin sembolu olmuş ve onu heml etmek ye,ni esir düşmüş güneşi icmalara qaytarmaqdan ibaretdir.
be,zi efsanelerde güneşin nürünü gizletmekden ötrü onu göy eskiye tütübhlar.bir ayri efsanelerde güneşi ki bizim kültürde qiz taninib quyuya salmaqla işiğinin qabaği alinib ve bu tefekkürün esasinda efsanelerde quyuya salinan qizlar tilisimde olan şahzadeler güneşden ibaretdirler ve onlarin azad olunmasi üçün öalişan karakterlerin ilk sureti boğadir.
Bir ayri seyağda revayetde araya gelib,,Şeix se,nan dastani,,güneş Qara tökür elinde Qara tökürün qizi adlanir ve kafir ve tersa balasi sanilir.Şeix se,nan onu küfr zindanindan azad edir.Bu esatirlerin öz çevrelerinde müxtelif eserleri olub ve damğalari indiye dek müxtelif şekillerde baqi qalir meselen-Esli nin qara keşiş qizi adlanmasi- ve ayri misal Mitranin yaraniş esatileri deyir ki bir qayq parçalanib ve mitra (misra) bir elinde qilinc(misri qilinc) ve bir elde meş,el(od) mevcud olur.Kor oğlu efsanesinde misri qilinc ve qanadli at ki yalniz tanrilar mecme,ine getmege lazimdir mevcud olub bunlarin ilkin suretleri bu esatirlerden asilidir.elave kor oğlu sözünde olan کور kur dene,toxum me,nasina kureken kelmesinde eyandir ve bu Mitranin yaramiş esatirlerini daşiyir ve artiq kor sümer dilinde yer me,nasina gelir kor oğlu ye,ni yerin oğlu- ve bu mezmunlar bütövlükle dördüncü gahin ilk insaninin yaranişinda araya gelir.
Bu karakterden sonra it rebbol no,unun-elden gelen işleri bundan ibaretdir şücaetli döyüşken mubariz,... bele bir qudretli mubariz esatirlerde çox az olmuş-Tepe gözün atasi,,tepe göz köpek oğludur,, bir tek karakterdir ki işiq ölkesinin zevalina bais olur.ondan Evesta da icmanin çobani unvanile ad aparilir ve it no,unun üstünde çoxlu behs edir sürülerin(icmanin),çobani adlanir.
Bir karakterdende danişmaq olar oda Qurddan ibaretdir.Qur rebbonovu Mir Eli Seyyidovun dedigine göre tanrilar mecmei,nin söz danişani olmuş.Onun Yunanda sureti"Hermes"dir ve hermenotik mektebi bele bir vezi,yetden asili olur.Bu bergozide karakter 9000 ilin hamisini yaşayib.İkinci gahin ilk çağlarnda Oğuza ,,UR,, qomile mübarizeye getmege yol gösterib.UR kelmesi URUK şeherinin qomunun adi olub ve ehrimen qomu yerine oturub,bele bir vezi,yetde Oğuzun UR qomile mübarize esasinda Sümer qomu bu esatirlerin izile URUK şeherine gedib ve ehrimenle mübarize edib qelebe çalib orada qaliblar bu temeddün ve tefekkürü yayiblar.ona nezire keremin hleb şeherinde yanmasi sayilir ehrimen,Esli ve Keremin Helebe çekib aparib ve orada yandirib ve bele bir yanmağlarda müxtelif efsaneler Qoqnus,semender...ve beyanlar aşiq dilinde Yaniq kerem ve segah da "müberriqe-Aşiq koş"ehrimenle mübarizede saxlanilib.Qurd karakteri lap a,la yeri olduğuna göre nurla tanrilar mecme,ine gedib qayida bilir ve heç karakter bu mertebeye yetişe bilmeyib ve eski çağlarda yazi pozu olmadan her mezmun ki müqeddes sayilirdi kitab adlanirdi ,,DEDE QURQUD,,kitabi tanrilar mecme,inin söz danişaninin raportu tanrilar mecme,ine dürdüncü gahin mübarizesinden ibaretdir.bu 9000 il yaşamaq ona ebedi yaşayiş hesab olunur ,,Abe hevan.abe heyat,ebedilik esatirlerde ona hesr olunur ve DEDE sözü ona göre işlenir ki hamidan çox yaşayan odur ve onun sonra ki sureti xezrdan ibaretdir aslan no,u bizim esatirlerde kitabe DEDE QURQUDda ilk insanin dayesi hesab olunur.Esli-Kerem dastaninda kerm lelesi le yaşid ola ola kerem lelesinden meselen dağin adin soruşur lelesi bilmir Kerem deyir bu dağin adi Sübhan dağidir belelikle kerem dağa ad verir ve bu gösterir ki Keremin lelesinin insan şu,uru yoxdur.bir ayri karkterden ise danişmaq olar- Qizil ov- ovlar rebbolnu,u" Burla "adile Burla qadinlar sembolu olduğuna göre bitgileri tanimaq ve derman etmek müe,yyen tarix dövrune işareti var ve ata-bala mübarizelerinde "ARCHTYPE" olan mübarize SALUR vu OVRUZ arasinda bu mübarizede ayrilmaz bir hisse kimi araya gelir,ve uçan quşlar rebbonou "BEGİL"merzleri qoruyan,ehrimenle mübarize eden,qaranliq ölkesini taniyan,Melik memmedi qaranliq ölkesinden geçiren,bir quş ki onun açiq qanadlari Zertüştilerin semboluna çevrilib.Simorğ,Humay.....sayire adlanan quşlarin kökü görünür.
Dördüncü gahda,her karakter,öz zidd halayini,aradan qaldirandan sonra,adıim hayat sürür-bu qanu n bütün karakterlerin hayatinda görünür.BUSAT, Tepegöz,ü öldürmekle,adlim hayati,rehberligi başlanir.icma,i, hasar merhelesinden geşirir ve sob mübarizede ğelebe çalir,Mensuriyye başlanir,Şar gah beyani,Beste Nigar(esir güneş)-hasar(müalif ve ğerre)ifasile,ve Mensuriyye icrasile,dördüncü gahin kamil beyani sayilir.
Bu estirlerden müxtelif beyenlar ve ayin oyun merasimleri ve efsanelerin mövcud olmasi,bu esatirlerin yaraniş yerlerini de bize danişir.Men bu esatirleri ehya edenden sonra-"ESLİ KEREM"-"AŞİQ QERİB"dastanlarini Animisti beyan,"OĞUZ NAME-KİTBİ DEDE QURQUD "u Totemisti beyan,muğamlari"yek gah-dö gah-se gah-çar gah"i,musiqiyi beyan,gördüm ve Avesta ve on ayaxin metnleri,bu esatirlerin kökünde dübareden düzülmüş bir mecmu,e ve müxtelif efsaneleri bu esatirlerden asili gördüm.Men 1370 nci ilden bu konuda çalişiram,yalniz bir kitabim"Moqeddemyi ber kitabe dede qurqud" adinda basilib ve yayilib.Bir neçe me,ruzem,İranda-Bakida oxunub bir neçe qezetde müxtelif konularda yazilarim gedib,menim son işlerimden Esli-Kerem dastaninin esatirlerle müqayisesi ve teshihi,ve esatirlerin felsefe biçimleri üzerinde işlemekden ibaretdir.
ikinci sorğu:Ayla ilgili olan alti kökden ikincisi oğüzün ikinci evladi YAY... YAY yiyesi ve oğuzun yön verici özelligi birde AY benzerli senemlerle ilgili açiqlamalirizda neler؟ yanit:Ay gecelerde qaş-göz atan insanlarla bütün geceni danişan hale ile bütün gözellikleri yiğan ve özünde cem, eden ve yer üzünde Aya oxşarli senemler,Helal buynuzlarla,xeyr işlerin elden gelmesile,qaranilarla mübarizesile,zülmetde nur ve işiq saçmaqla,bele hereketleri ezizleyen gözleniliri.Ay alti kökün ikincisi,Kosmoqonik yaranişin güneşden sonrasi ve MONDAY-MONTAG-LUNDI mequlesinden ibaretdir.AYa oxşarli büt ve senemler müxtelif esatirler sahesinde özüne geniş meydan qazanib,hilal buynuzlu Aya benzer rebbolnoun elden gelmeleri sayilir,AYin xas özelligi gecenin sültesinin altinda işiq saçmaqla sirrili ecazkar hereketlerle ehrimenin ölkesinde üreginde mübarize prosesini gözlemekdir ve yer üzünde bu mübarizeni devam eden AYa oxşar senemlerde elden gelenleri esirgemezlikleri gösterir.AY birsözde zülmetin qara bağrinda işiq ve gözellikdir.
ÜÇÜNCÜ SORĞU:Üstureile edebiyatin ara ilgiler zennizce biri birine yanaşi nece durumda dayanir؟,üstureni edebiyat çerçivesinde konu olaraq araşdirmaya götürmek olar mi؟,belkede üsturenin kendine özel edebiyati olduğuna inanirsiniz buna ilgide ne diyerdiniz؟yanit:Edebiyat üstureden asilidir.demek olar her nesne ki ilk çağlarda müqeddes tefekkür sayilirdi kitab adlanirdi,bu kitablar yazidan önce varimiş meselen:Dede qurqud kitabi yazidan evvel sinelerde kitabimiş ve sine defterleri bu kitablari höccülermişler.bu kitablar ya tanrilar mecme,inin sözleri ya tanrilar mecme,ine sözden ibaretimişler.bele bir vez,iyetde ince sen,et bezekli söz e,la danişiq ve ürek metlebini gozel demege meydan açir ve edebiyatin,sen,etin,sözün sehrkarliğina bele bir çevrede meydan sulanior ve edebiyat xidmete alinir.bir çox zamandan sonra edebiyat müsteqil bir katigoriyaya çevrilir.Edebiyatin sirrin,felsefenin mühüm ve degerli"TESLİS"inde{insan ve tanrilar,insan ve tebi,et ve insan-insan}da görmek olar bu teslisde ilk çağlarda insanlarin tanrilara söz demekleri en mühüm yer tütür ve dil yaranişinin başlanişi ele bu konuya hevale olunur.İnsan-tebi,et ilgiside geniş meydan qazanir xususile alti kökle elaqedar, güneş,ay,ulduz,dağ,deniz...vesfi bezeklenir,güllenir ve ondan artiq insan-insan ilgisi,mühebbet,eşq...katigoriyalarini daşiyir ve dünyanin en böyük zedligi,mühebbet x nifret...bu çevrede yer tütür.edebiyat esatirsiz yaranilmaz görünür.esatirler mecmu,esi,üstün quruluş biçim olduğuna göre"SUPER STRUCTURE"edebiyat kültür dil hüner musiqi... ve sayere ondan asili olur.Edebiyati üsture çerçivesinde araşdirmaq mümkündür,edebiyat ölçüleri Mifoloji sistemine qisa ola biler.üsture en eski dünya görüşü olduğda özüne özel edebiyati ola biler.
DÜRDÜNCÜ SORĞU:Üsturenin efsaneye degişmesi konuda-bu konu çoxlu araşdirmalar alani olmuş ve olur-xosusen üsture seciyeli Karakterleri insanlaşmasi prosesi haqda örneyin:Oğuz{yari insan yari tanri}oxucularimiza nece bilgi vererdiniz؟YANİT:esatirlerde ilk insanin üçüncü gahda yanmasi ve dürdüncü gahin ilk insaninin bu yanmadan yaranmasi eyan bir behs aparir ve,,YNİQ KEREM,,ve segahda ,,MUBERRİQE_AŞİQ KOŞ,,onu tesdiqleyir QOQNUS efsanesi semender...phoenix...,fonix bir sira insanda (quş)a ve onun eksi ağ inekle qara inek mubarizesi ve sonra ağ inek mirtra,,insana,,çevrilmeside görünür.Türk xalqlari bir gencineye malik olaraq hele o gendinede ne daş qaşlari var kendiside bilmeyir,tebi,i ki o gencineden çox az sorağ dünyaya verilib egerçe dünyaya teqdim olunan efsaneler bu esatirler eserinde yer üzünde baqi qalir meselen ilk insanin aslan vasitesile dayeligi eserinde ZİGFİRİD efsanesi,ROMOL,ROMOLOS SEMİRAMİS... efsaneleri medana gelmesi ya güneşin esareti esatirleri ve onun izinde quyuya atilan qizlar efsanesi...SİMORĞ efsanesi,HUMAY QUŞU... bunlarin geniş meydanlari axtarmağa açiblar,
BEŞİNCİ SORĞU:Ayini üstureler konusunda dünyanin yaradilişi,sonu ktigoriyasi,kehan qurtararsa bu faci,eden sonra yeniden varliq taparsa tanrinin zaman başlanişinda yaratdiği keyhan(COSMOGONE)eyni olacaq؟YANİT:Kayenatin texrib olmasi esatirlerde elm me,yarlari tesdiq eden bir tez sayilir elmde bu qiyameti qebul edir münteha esatirlerde deyilir ki qiyametden sonra yaranan dünya yeniden bir devrun tekrarlanmasini ifade edir üsulen esatir, quruluç biçimlerine göre ebedi yaşamağa yönelirler.esatirlerin quruluş biçimlerine göre her nesne mütleq sayilir bu mütleqlik hökm edir ki degişiklik ya az olsun ya olmasin.bizim esatirlerde olan heqiqetler bir neçesi altun kimi elbeel gezmede sine be sineü dolanmada parlayib,bir neçe heqiqetide paslanib.Esatirlerde olıan zaman,feza hele araşdirilmayib.feza,yeralti dünya(qaranliq dünya)ve yer üstü dünya (alti kök,işiq dünyasina bölünür ve bu bölümden sonra,göy qat be qat olur bu qatlanma ,,mefselbendi,,tanri mecme,ini özünde yerleşdirir ve bele bir vez,iyetde qitlaq (hencere)formalaşir.insan-tanri ilgisinde insan sesi tanriya yetmege çalişir. tanrilar mecme,inde,alt kök bir müddet sonra her biri bir tanriya çevrilir,göy tanrisi çox sonra ÇİNlilerde.so tanrisi ANAHİTA güneş tanrisi MİTRAya... çevrilir.mecmu,e esatirlerde her nesne her ktigoriya diqqeti celb edendir mesele-ZAMAN bölünmemiş zaman bölünmüş zaman.-Bölünmüş zaman özüne göre mexsus gedişi var 12000 yilde bir dövr dolanir bu xetti zaman sayilir ENŞTAYNİN nezeriyeleri feqet xetti zaman çevresinde dayanir.12000yil qurtarandan sonra xetti zamanlar (12000)yi8ller fenarlar kimi bir birinin üstünde qalanir ve mütekasif bir zaman yaradir.ve insanlara ser,i keçilen zaman ve ağir zamanlar katigoriyalari medana gelir.zaman, feza,dil yaranişi ve sonra musiqi özü bir müsteqil beyan ve ondan elave eşq,irfan,qelbi idraklar,edeb ve edebiyat(xüsüsile sözü yaxşi suretde teqdim etmek)exlaq1,me,işet terzleri görmeli ve axtarmali görünür.
ALTİNCİ SORĞU:Üstureni tanimaqi gerekleri konuda:üsturenin görevleri yalniz qidasetdendir.aya tekce müqeddes qudretlere nümunevi paragon(ülgu)(ARCHTYPE)aranilir؟ aya üstureler yalniz müqeddeslige mehduddur:TOTEM/TABO. aya BASATin qehreman olduğu seviyede TEPE GÖZde qehreman sanilir؟ YANİT:Esatirler dünya görüşü hesab olunur ve özüne göre gerekdir bir kamil sistem olaraq niyelere ve necelere cevab vermege qadir ola.Mecmue esatirleri bir qat kiçildenden sonra,felsefe,exlaq,edebiyat,hüner,musiqi...elde olur.Esatirler ebedi yaşamağa yaranir xeyr qüvvelerinin şer qüvvesile mübarizesi unudulmaz,ebedilik,bir katigoriya olur,işiq ölkesinde bitgininde ehrimenle mübarize vezifesi var.İşiq ölkesi,xeir ve işiq ölkesi olduğda,ondan müqddes olmayanlar,gözlenilmir.Mecmu,ede bir tek istisna var ve oda,felsefe biçimlerinin gereklerinden yaranir.İt rebbonoi,TEPE GÖZü yaratmağda.Mecmuede bir felsefe zidlik qanuni vardir.Her karakter yalniz bir kere öz zidligini aradan qaldirmalidir.AĞ İNEK X QARA İNEK, SALUR X ŞOKLİ MELİK, BUSAT X TEPE GÖZ...AHURA MEZDA x EHRİMEN... Mecmuede insalari azar eziyyete salanlar ehrimene mensub ve ondan asilidirlar.İnsan keramet ve şan ve şüvketle yaşamağa yaranir.Busat Tepe göz mübarizesi zidlikler mübarizesi gösterir ki ne qeder Busat müqeddes sayilir,Tepe gözde o qeder müqeddes olmayan sayilir.Qaranliq ölkesi,işiq ölkesile hedeqelenir.Esatirlerin felsefe biçimine göre zidliklerle bir atributda(atribute)yaşamaq mümkün degil.Tepe gözün Busat elinde ölmesi gerekdir.Xod bu müqeddeslikler, gerekler,olmalilar,TÖTEM sirasina geşir ve olmağina,cana hopmuş bir duyğu işlenilir ve bir sira gerekmezliklerde,TABO suretinde daxil olur-Tepe göze tay olmaq TABO sayilir xalqi azar eziyyete salmaq TABO sayilir.
YEDDİNCİ SORĞU:Aya üsturelere-mü,eyyen üstureler-müe,yyen yataq te,yin etmekde araşdirma işlerini nece deyerlendirirsiniz,aya üsture zamana/mekana nece yanaşir zennizce؟YANİT:Mence esatir öz beterlerini araşdirmağa teleb edirler,tenha besterde nezerde alinmalidirki dünya efsaneleri GRİM QARDAŞLARİ ve TEODOR BENİFEİ dedigine göre,periler efsaneleri,VLADİMİR PROP dedigine göre esarirlerin ortaqliği...hamisi bir gözeden su içir ve dünyada müxtelif dillerin bir eski dilden neş,et tapmasida gözlenilir.Bele bir vez,yyetde üsturelerde ortaq,feza,zaman,vaqi,e bir aradirma atribiutu ola bilir ki dillri,esatirleri,efsaneleri,...müqayise etmek olsun.
SORĞULARİN DİZAYNERİ:NİGİN NEVADEREZİ emekdaş:NADİR EZHERİ
1381/9/14
