EDEBİ TENQİD(STRUCTURALISM )"DÜZEMÇİLİK" *(3)

Nadir Ezheri Nigin Nevaderezi

(Bu sira meqaleler ardicil olaraq her birisi özgürdüde)

,söyleme,(1)(revayet)sahesinde,uzmanlarin(2)bir sira tutuşmaqlarina baxmayaraq,helelik bu konuda aydin uyumluluqlara işare edeceyik.
Bu yazinin birinci bölümünde dedik:söylemenin üregi tövsifden ibaretdir.Genellikde söyleme ya bir şekili söz toxuşundan biz üçqn gösterir yada bizde artiq,reaksion,(3)lar yaratmağa çalişir demek bezen söylemede düşüncler ve bezen reaksion önemli sanilir.
,Jerar Jenet,söylemede üç derinligi diqqete çekir:1-nağil 2-xeber 3-xeberin nece deyilmeyi,yeni,söyleme,.(Burada ,söyleme,aziq menasinda işlenir)örnek üçün ,Qilqamiş,dastaninda o hissedeki Qilqamiş ,Otnapiştim,i tapir ve ona öz başina geleni ve öz arzusunu dayir,oxucu bu duruma şahid olur:
1-Qilqamiş bir hikayeçi meqaminda dinleyicisinin (Otnapiştim)qarşisinda durubdur(,söyleme,)
2-Qilqamiş bir sira sözler deyir(xeber)
3-Bu ,xeber, lerde olaylar diqqete çekilir ve bu olaylarda Qilqamiş özü bir dastan karakteridir(nağil!)
İndi saydiğimiz bu üç faktöre bağli,üç başqa faktördende söz açiriq:
1-,Necelik,(4)
2-,yön,(5)
3-,zaman,(6)
,Jerar Jenet,e göre ,nağil,in başqa ve yalin menasi vardir, o deyir ,nağil,tekce kağiz üzerindeki kelmelerden ibaretdir,oxucu bu kelmelerle hem ,nağil,i hem ,söyleme,ni yeniden özü üçün düzüşdürür. Bunuda qey edekki ,Jenet,in nağildan dedigi te,rif biz üçün çox ğerib gelecek ancaq bu sistemde ,söyleme,nin Açiqlamasinda bu üç faktör diqqetile te,rif olunur, Jenet ,e göre ,nağil,ve ,söyleme,nin Aracisi(7)xeberdir,eyer ,xeber, olmasa ,,nağil,ve ,söyleme,de olmamalidir,başqa yönden ,xeber, ve söyleme,nin varliği tam ,nağil,ada bağlidir, oda bu şertileki birisi onlari beyan ede. ,Jenet,in ,söyleme, sahesinde fikirlerinin tezeligi, ,söyleme, sahesinde ,necelik, ve ,yön, meselelerin ayirmaqidir, başqa yönden ,Jenet,e en önemli irad ,söyleme,de söz ritmini nezerde almamağini bilirlerŞ
******************
1376ci güneş ilinde yayilan ,Nigar Xiyavi,nin ikinci şiir kitabi:,kolgedeki ses,den ,ögey naxiş, şiirini oxuyub ve tekce bu şiirin ,söyleme,sine ayid danişacaqiq,ancaq önceden bu izahlar gereklidir:
1-Genellikde ,söyleme,nin öncül çağdaş şiirde deyerine ve ne rol oynamağina bu meqalenin dözümünü nezere alaraq,baxmayiriq,
2-,söyleme,haqqinda çoxlu nezerler vardir,biz dedigimiz kimi , Jerar jenet.in baxişini ölçü tutaraq,söz ritminide nezerde alacağiq.
İndi ,Nigar Xiyavi,nin ,ögey naxiş, şiirini oxuyuruq:
Seni kim sevdi
Hansi pencerenin gözleri
Seni gözledi
hansi anlar sene titredi
sen gecenin uzağlarinda,
O el çatmaz budağlarda
itib batdin
eprik çöllere yanqin serheddinde dayandin
Yalançi yuvalarda
Yalançi yubandin
Yalqiz duvarlarin dalinda
doldun,boşaldin
Simit qapilar dalinda
Siçanlara yoldaş oldun
Kiflendin
Çeynendin,çeynendin
Ogey bir naxişa dolana kimi
Çeynendin
sonra sevgisiz xiyabanlarin
Sinirsiz fesillerinde,xezelliye qaçdin(8)

,ögey naxiş, ,söyleme, bir şiirdir ,çünkü üregi tövsifden ibaretdir, ancaq bu ,söyleme, aydin şekilde bu setirden başlanir:,...sen gecenin uzağlarinda..., ve get-gede ,söyleme,nin rengi tutqunlaşir, bir sira olaylari açiqlayir ve daha şiir,sonuna qeder tövsifden ayrilmayir, bu illetlere neden bu şiiri,söyleme,sayaği bir şiir bilirik.
,nağil,faktörüne ayid önceden dedigimiz kifayet eder,indi ,necelik,ve ,yön, faktörlerini aramaliyiq.
,,Necelik,:metn içre(siir içre)bu söylemenin,söyleyicisi kimdir؟ eşikden baxanda sadece bir şaiir bu söylemeni şiir qalibinde oxucuya ya dinleyene söyleyir,amma buna razi olmayaraq,soruruq metn içre bu söylemenin söyleyicisi kimdir ve buna ayid dinleyeni kimdir؟
Bu meqalenin dözümünü nezere alaraq bu imkanlari qisa halda gösteririk,ola biler bu baxişlarin her birisi ile bu siiri,yeniden oxuyasiniz:
1- Met içredeki şaiir,qarşisinda olan kimseye bu söylemeni söyleyir yada derdleşmek onda met içredeki qayib olan kimseye söyleyir(şiirin dördüncü setrinde bu imkan güclenir amma kesinlik tapmayir)burada görüşen qibet,fiziksel qebet sanila bilir.
2-Metn içredeki şaiir,bütün söylemeni özüne xitab söyleyir ve söyleyici,özüne qayib ve hazir şeklinde baxir!,söylemenin kimseden danişdiği çox kesinlikle davam edir ve oxucuya metn içredeki söyleyeni,danişdiği kimseden,olduqca derin düşüncünü ve duyğusunu görürük,buna göre üçüncü imkan artiq doğru nezere gelir,amma yene başqa dedigimiz imkanlar aradan getmir.Demek bu söylemenin diyaloq ya monoloq ve hatta nece diyaloq olduöunu kesin halda te,yin etmek olmur ve bu yönden bu söyleme ve bu şiir güclüdür,ama indi soruruq:söylemede kimin baxişi izah olunur؟ gören özü danişirmi ya danişan kimse başqasinin gördüklerini deyirmi؟ şiirin başlanişina diqqet edin:,seni kim sevdi-hansi pencerenin gözleri-seni gözledi-hansi anlar sene titredi ؟ ...,
Bu setirlerden sonra şiirin sonuna qeder kesinli halda gören ve söyleyen bir neferdir ve bu yönden bu söylemede,göze deyer deyişiklik yoxdur ve bu söyleme bu yönden güclü degil, birdeki bu şiirde söylemenin ritmi ,,çeynendin,,kelmesi ile ve onun tikrarila öz zirvesine çatir ve bu işare etdigimiz setirlerde şiirin ritmi hem monoloq hmde diyaloq uçun uyumludur.

Etek yazilari:

*Farsca,saxtargerayi,düzemçilik,terimi Bayquş dergisinin birinci yil birinici sayisinda Semed Purmusavi ve Teqi Qeyseri cenablari tevesütü ile bile-bile qelb haletde işledilmişdir,ye,ni böylelikle bu terimin düzenini (düzemini)pozmuşlar,bir gelme,ve ,yerine gelme,terimleride hemin qaynaqdandir,qalan türkceleşmiş termler bizim önerilerimizdir.
1-Narrative farsca revayi-revayet
2-Farsca motexesses
3-Farsca vakoneş
4-voice farsca halet(burada,voice,qramere göre işlenen me,nasinda işlenib)
5-Mood farsca vech
6-Tence farsca zaman(burada,Tence,qramere göre işlenen me,nasinda işlenib)
7-farsca vasete
8-,Kölgedeki ses,nigar xiyavi,sehife 29