EDEBİ TENQİD(POST STRUCTURALISM )"DÜZEM POZMAQ"(1)

Nadir Ezheri Nigin Nevaderezi

(Bu sira meqaleler ardicil olaraq her birisi özgürdüde)

"Hadi Qaraçay"in ,eski mahni(1),şiirini birlikde oxuyuruq:

hələ yil doğmamışdi,ay da doğmamişdi
biz hardan başlandiq?
meşelerde güneşin yaşil işiğindanmi?
ağacla mamirin gömgöy öpüşmesindenmi?
ilk söümüz ne olmuşdu yadindami?
sonra
sarmaşiqdan tutub endik
endik dünyanin quyusuna
uçan atlarin belinde,

1-structuralism baximindan,bu şiirin kelmelerini dördlü quruplaşdirmaq mümkündür örnek üçün:

A-zaman anlamini ifade eden kelmeler:hele-yil-ay--(metnimizde,,ay,,kelmesi başqa bir anlam ifade edir)-başlanmaq-ilk-sonra.

B-reng anlamini ifade eden kelmeler:yaşil-gömgöy.

C-te,biet materiyallarini ifade eden kelmeler:meşe-ağac-mamir-samaşiq ve Ay kelmesini de bu qurupda yerleşdirmek olar.

D-mekan anlamini ifade eden kelmeler:haradan-meşe-quyu-dünya-atin beli.

E-insana ayid ilişgiler:söz-öpüş(burada qeyd etmeliyik ki ,insanin yaranmaq ve doöulmaq anlami şiirin bütün setirlerinde izlenir).

F-cütqarşiliqli kelmeler:enmek,uşmaq-sonra,ilk,son(ve şiirde olan yer ve göy anlamlari).

Yuxaridaki quruplara diqqet ederken bu şirin bölümlerinin six ilişkilerini görüp şiirin insanin yaradilişina ayid felsefi ve hatta te,bii izleyicisi olduğunu anlayiriq(yorum baximindan)

Bu şiirin insan yaradilişina ayid oıan mahiyyetinde hem materialist dünya görüşü vardir(biz hardan başlandiq-meşelerde güneşin yaşil işiğindanmi-ağacla mamirin gömgöy öpüşmesindenmi) ,hemde idealist görüş

(sonra-sarmaşiqdan tutub endik-endik dünyanin quyusuna-uçan atlarin belinde)

Demeli bu şiirin materialist-idealist baxişina işarelermiz yorumdur ve ede bu baximdan demek olarki nihayetde bu şiirde idealist baxiş daha artiq nezere çarpir.

İndi structuralism baxişina dayanaraq,evvelde söyledigimiz quruplar ve onlarin ilişkilerini sada bir şekilde (göstergede)göstermek isteyirik:

UÇAN ATLAR GÖY SARMAŞİQ GÜNEŞ İŞİQİ

------\----------------\--------------\------

-------\----------------\--------------\-----

DÜNYA-QUYU(YER)

Bu göstergede üç dikey xet vardir.bu xetlerin dikey olduğu şiirin bir sira kelmelerinin bir biri ile cüt qarşliğli olmasindan asilidir.bu cüt qarşiliqdan işiğin,insanin dünyaya (quyuya) enmekleri iki yatay ve üç dikey xet yaradir.diger terefden,anlam baximndan,bu üç dikey xet üst-üste düşede bilerdi.,meşe,kelmesi qisa bir yatay xetti ile üst-üste düşer ve yeniden ,ağac,la ,mamir,in ,öpüş,ilişkisi anlaqm baximindan,yatay xetlerin en aisasi olub,,meşe,xetti ile üst-üste düşe bilir.belelikle,aşağida resm etdigimiz yatay xetler bizim yaddaşimizda üst-üste düşür:

DÜNYA-QUYU-(YER)

--------------------------------------

MAMİR- (ilişgi)- AĞAC

---------------------------

MEŞE

--------------

Bu şiirde yer ve göy anlami ve şiirin yer ve göy,le bağli olan elemanlarinin bir biri ile ilişgisi dedigimiz yatay ve dikey xetlerini,nihayetde bu şiirin temel anlamini yarada biler.Demek,bu ciftqarşiliqlar(cifteksler)nihayetde bir tarazliq yaradirlar.

,poststuracturalism,(2)baximindan:zennimizce,bu şiirde ,,SONRA,,kelmesi şiirin Sturacturalism,ini (düzemini)pozur.unutmayaq insanlarin zehninde,hmde bu şiirde zaman mekana bağlidir. o(zaman)bu şiirin birinci göstergesinde dünya-quyu(yer) ve meşe kelmelerine bağli olan yatay xetlerde görünmez halda yerleşe biler.

İndi şiirin bu setirlerine diqqet edin:

Sonra
sarmaşiqdan tutub endik
endik dünyanin quyusuna
uçan atlarin belinde.

Burada ,,SONRA,,kelmesi şiirdeki xilqete delalet eden setirlerden önce gelir. Ye,ni metne göre(burada oxucularin diqqetini yoruma yox,metnin özüne çekmeyi gerekli bilirik),xilqetden önce zaman anlami işlenir ve bu anlam cizdiğimiz birinci göstergede verilerse,yatay ve dikey xetlerin yeri deyişir,hatta o xetler qarişir.İndi ise ,,SONRA,, kelmesini silib şiiri oxusaq,sanki bir zamansiz ve mekansiz duruma ayid,zaman ve mekan anlamlarina delalet eden kelmeleri oxuyacağiq.Bu yene birici göstergemizde tam yatay ve dikey xetlerin düzemini(düzenini)pozur,ve şiir öz dedigi sözleri bilmeden danir(bu olay(tenaqüz) tekce bu şiirde yox belke çeşidli yollarila(kelmelerile) bütün metnlerde baş vere bilir)çünkü,,AY,,zamana ve mekana bağlidir.Burada şiirin istedegi zaman ve mekan kelmeleri zamansiz vü mekansiz durumlardan danişir.Belelikle,sanki post ,structuralism,deyir:mentiq kelmeni yaratmir,belkede kelme mentiqi yaradir,ve metnin mütleqligi yoxdur.

Demeliyik yillar boyu insanin mifik düşünceleri bu sözlerin menimsenilmesini çetinleşdirir.

Etek yazilari:

1-bayquş dergisi-2001 feb-Lale Cavanşir,Semed Purmusevi
2- farsca saxtar şekeni,pesa saxtar gerayi